Абайдың Крыловтан аударған мысалдары
Бүгін орыс жазушысы, ақын, мысалшы, Санкт-Петербор Ғылым Академиясының академигі Иван Крыловтың туған күні. Қазақ оқырмандарын Крылов мысалдарымен алғаш рет Ы.Алтынсарин («Қарға мен түлкі»), Абай («Есек пен бұлбұл», «Шегіртке мен құмырсқа», «Піл мен қанден») таныстырды. А.Байтұрсынов Крыловтан аударған және өзі жазған мысалдардан тұратын кітап шығарса, С.Көбеев «Үлгілі тәржіма» атты кітап жазып, оған Крыловтың 37 мысалының аудармасын енгізді. Крыловтың туындылары «Мысалдар» деген атпен қазақ тілінде жеке кітап болып шыққан. Аталған күнге орай Massaget.kz сайты Абай Құнанбайұлының Крыловтан аударған мысалдарын топтастырды.
Әуезов Абайдың Крыловтан аударған «Есек пен бұлбұл», «Қарға мен бүркіт», «Шегіртке мен кұмырсқа», «Піл мен канден», «Түлкі мен қарға» атты 5 мысалын ерекше жоғары бағалаған. Ал қалған 8 мысалды қатты сынап, оларды Абай аудармасы болмауы мүмкін деген күдік айтқан. Бірақ, сөйте тұра, Крыловтың 13 мысалын Абай аударған мысал-өлеңдер ретінде өзі дайындап бастырған 1933 жылғы жинаққа, одан кейін тікелей өз басшылығымен әзірленген ақын шығармаларының 1957 жылғы екітомдық толық жинағына енгізген. Оның үстіне бұл мысалдар Абайдың 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген тұңғыш жинағы мен Мүрсейіт қолжазбаларында Абай аудармасы деп көрсетілген.
Ала қойлар (И. А. Крыловтан)
Бір таудағы хайуанды бір арыстан,
Билеген патшасы екен әуел бастан.
Әділ атақ алмақшы ниеті бар,
Ешкімді ауыртпастан, жылатпастан.
Онысы рас, басында тәуір болған,
Сөйтсе де кімді бұзбас бақ антұрған.
Алдынан жан шықпаған патшамыздың
Ала қойды көргенде көзі ауырған.
Ала қойда кінә жоқ жүннен басқа,
Қойдан қашып шығыпты патша тасқа.
Көрсе қаза тұрады аза бойы,
Болмады бұған айла ойламасқа.
Тұрды патша қайғырып уайым жеп:
“Ала қойды болады қайткенім еп?”
Аю, түлкі – қасында уәзірлері,
Кеңеседі оларға “қайтемін?”- деп.
Қолбаң етіп, қорс етіп сөйледі аю:
— Батыр патшам, не керек көп ойлану?
Қойды жан деп, есіркеп кім аяйды?
Ақылы ала қойдың – қырып салу.
Қабағын түйді арыстан сөзін үғып:
Өлтірмегім оңай-ақ қойды сығып.
Өз жұртын өзі қырған патша бар ма?
Жаман аттан қорқамын, кетсе шығып.
Бекер қан төктірмеңіз, әділ патшам,
Сөкпеңіз,- деді түлкі,- мен сөз айтсам.
Оңаша бір өзенді қойға беріп,
Қайраңында семіртіп, кең жайлатсаң.
Жарлықты кешіктірмей тез беріңіз,
Жаманды жақсыменен тең көріңіз.
Ала қой қорыққаннан өзі азаяр,
Қойшылыққа қасқырды жіберіңіз.
Қара деп қатты тапсыр ала қойды-ақ,
Өзгесі өсер, ол кемір, сөзіме бақ
Жақсы сөзбен біреуге тапсырған соң,
Жаман аттан боласыз сіз-дағы аулақ.
“Құп” деді, оны арыстан қабыл көрді,
Қасқырға “жақсы бақ” деп жарлық берді.
Ала түгіл ағынан тыныш бопты,
Түлкінің айтқанындай қылып еді.
Түлкінің айтқаны рас, жұрт – ақылсыз,
Көре салды қасқырдан баяғы арсыз.
Антұрғандық түлкі мен арыстанда,
Ол болмаса, не қылмақ қасқыр жалғыз?
Есек пен бұлбұл (И. А. Крыловтан)
Тойған есек шөпті оттап маңайдағы
Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы.
Тентіреп өлкені өрлеп келе жатып,
Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы.
Сенбісің ақын бұлбұл, жаңа көрдім,
Атыңа жұрт мақтаған құмар едім.
Бір сайрап берсең, қалқам, өзім естіп,
Рас па екен жұрттың сөзі, сынар едім.
Өнерге салды бұлбұл сонда аңыратып,
Шыңғыртып, шымырлатып, сорғалатып,
Мың түрлі күйге салып толқынтады,
Маңайда жан біткенді таңырқатып.
Қой жатыр, қойшы тыңдап тұрды елбіреп,
Көзіне қып-қызыл боп жас мөлдіреп.
Жел соқпай, құс шуламай, бәрі жым-жырт,
Әнге көңіл жіберіп тұрды елжіреп.
Бұлбұл болды, тосып тұр есек сөзін,
Есек жерге қаратып екі көзін:
“Іш пыспай-ақ тыңдарлық бар екенсің,
Әттегене-ай, білмепсің әтешті өзің!
Екенсің ән салуға сен-дағы епті,
Сен біраз әтеш әнін үйрен!”- депті.
Бұл сықылды сыншының сөзін естіп,
Көз көрмеске бұлбұл да ұшып кетті.
Демеймін жұрт мақтасын,
Я жақсын, я жақпасын.
Сүйтсе де мұндай сыншыдан
Құдайым бізді сақтасын.
Піл мен қанден (И. А. Крыловтан)
Көшеде піл жетелеп біреу жүрді,
Кім көріпті хайуанды мұндай түрлі.
Көрсеткелі ап жүрген жануарды
Тамашалап, артынан жұрт боп ерді.
Көшеде кез боп бір қанден
Ұмтылды пілге шаптығып.
Шаңқылдап үрді ерленіп,
Тартынбай ұрысар жан шығып.
Қанденге бір ит кездей боп
Деді: “Әліңді білсеңші,
Пілмен ұрысар сиқың жоқ,
Мазақ болмай, қой, көрші!
Қырқылдап қалдың, не бітті?
Әуре болмай, қой!- деді.
Сен бұлқындың, ол кетті,
Жан деген жоқ ол сені”.
“Мен де соны білемін,
Сондықтан ер боп келемін.
Ұрыс, соғыс қылмай-ақ,
Ер атанып көремін.
Жұрт мұнымды көрмей ме?
Батыр атақ бермей ме?
Қой, бұл қанден – ер шіркін,
Пілге де үрген демей ме?”
Шегіртке мен құмырсқа (И. А. Крыловтан)
Шырылдауық шегіртке
Ыршып жүріп ән салған.
Көгалды қуып гөлайттап,
Қызықпен жүріп жазды алған.
Жаздыгүнгі жапырақтың
Бірінде тамақ, бірінде үй,
Жапырақ кетті, жаз кетті,
Күз болған соң кетті күй.
Жылы жаз жоқ, тамақ жоқ,
Өкінгеннен не пайда?
Суыққа тоңған, қарны ашқан
Ойын қайда, ән қайда?
Оныменен тұрмады,
Қар көрінді, қыс болды.
Сауықшыл сорлы бүкшиді,
Тым-ақ қиын іс болды.
Секіру қайда, сүрініп,
Қабағын қайғы жабады.
Саламда жатып дән жиған
Құмырсқаны іздеп табады.
Селкілдеп келіп жығылды,
Аяғына бас ұра:
Қарағым, жылыт, тамақ бер,
Жаз шыққанша асыра!
Мұның, жаным, сөз емес,
Жаз өтерін білмеп пе ең?
Жаның үшін еш шаруа
Ала жаздай қылмап па ең?
Мен өзіңдей шаруашыл,
Жұмсақ илеу үйлі ме?
Көгалды қуып, ән салып,
Өлеңнен қолым тиді ме?
Қайтсін, қолы тимепті,
Өлеңші, әнші есіл ер!
Ала жаздай ән салсаң,
Селкілде де, билей бер!
Қарға мен бүркіт (И. А. Крыловтан)
Қой жайылып жаздыгүн,
Шыққан екен қияға.
Аспаннан бүркіт құйқылжып,
Сорғалап келіп ыраға,
Бір қозы іліп ап кетті
Құздағы қиын ұяға.
Екпіні күшті ер үшін,
Еңбек қылды жем үшін
Ұядағы балаға.
Көрді де мұны бір қарға,
Желікті бір іс бастарға:
“Қозыны да тамақ деп,
Кім ап шықсын тастарға!
Ең семізін ілейін
Қызық қылып ашарға”,-
Деді-дағы, аралап,
Жабысты келіп қошқарға.
Қалшылдап, дірілдеп
Тырнағын салады,
Қанатын қайқайтып,
Әкетпек болады.
Бүркіттей емес екені
Кешікпей-ақ білінді.
Жабағыға тырнағы
Шықпастай боп ілінді.
Жалпылдап, салпылдап,
Қойшыларға көрінді.
Әддін² білмес шіркінді
Құдай әбден қарғады.
Қойшылар көріп күлісіп,
¥стап алды қарғаны.
Құрысын да шіркіннің,
Семіз қойды алғаны.
¥шпасын деп қимаған
Қанат, қүйрық қалмады.
Бір жіпті берік бек байлап,
Аяғына жалғады.
Балаларға ойын боп,
Қор болып сүйтіп қалғаны.
Азат басың болсын құл,
Қолдан келмес іске ұмтыл!
Қарға мен түлкі (И. А. Крыловтан)
Боқтықта талтаңдап,
Жан-жаққа жалтаңдап,
Бір қарға жүр еді.
Бір жатқан ірімшік
Көзіне түседі,
Көңілі өседі.
Ірімшікті көрінген
Тістеп ап ұшады.
Бір ағашқа қонды да,
Асықпай жемек болды да,
Мазатсып қарады
Оңына, солына.
Ағашқа қонып, қаранып,
Қанатын, жүнін таранып,
Болмақшы еді мәз-майрам
Дейтін емес қу қайдан,
Жем іздеген бір түлкі
Кездей келді сорына.
Ағаштан төмен түспеген,
Ірімшікті тістеген
Қарға түсті көзіне.
Қу құмар ақымаққа
Алдап, арбап соқпаққа
Кеңеседі өзіне.
Жуасып, жабырқап,
Таң қалып, таңырқап,
Қарады жүзіне.
Қарашы залымның,
Бұл жұртқа мәлімнің
Алдаған сөзіне:
Есен-сау жүрсіз бе?
Ақынның төресі?
Көп жерден белгілі
Тегін құс емесі.
Жүніңіз, үніңіз,
Мұрныңыз, көзіңіз,
Құлаққа көп тиген
Мақталған кеңесі.
Басынан өзгеше
Бітіпті денесі.
Көп жерден, қалқам-ай,
Құмарым тарқамай,
Сізді іздеп келіп ем.
Сүйінсін құлағым,
Тарқасын құмарым,
Әніңе бір салшы,
Асық боп келіп ем.
Мақтауға есіріп,
Барынша көсіліп,
Ырғалып қарқ етті,
Ірімшік жерге салп етті.
Тап етті, шап етті,
Ап кетті қу түлкі.
Антұрған, сол тұрған
Жеріңде бол күлкі.
Әншілер (И. А. Крыловтан)
Көршіні көрші шақырды,
Болды да сыйлап ас бермек.
Қулығын ішке жасырды:
Баланың әнін есіттірмек.
Балалар шулап, бақырды,
Ынтасы – даусын білдірмек.
Қонақтың күйін қашырды,
Басты ауыртты көп дүрмек.
Алды-алдына кетеді,
Қосылмайды әндері.
Құлағынан өтеді
Құр айғай салған сәндері.
Япырмай, көрші-ай, не қылды?
Бас ауырды, қаңғырды.
Құлағын басып жалынды,
Қойғыза көр деп құрғырды.
Тым-ақ даусы күшті екен,
Бекер де емес сенікі.
Сүйтсе де арақ ішпеген
Есті ұлдар ғой менікі.
Есі шықпай мұнан да ішкен артық,
Қисыны жоқ қышқырған не еткен тантық!
Абай и Крылов
В поисках новой формы поэзии, которая помогла бы полнее раскрыть новые социальные понятия и новую мораль, пришел Абай к переводу басен великого русского баснописца И. А. Крылова.
В казахском народном творчестве имелся богатый репертуар сказок и басен о животных. Немало также в эпоху Абая бытовали сатирические про¬изведения арабо-персидского средневекового эпоса. Абаю приписывается распространение в казахских переводах многих сюжетов из «Тысячи и одной ночи» и других аналогичных произведений. Но все это не могло полностью соответствовать «просветительским» задачам поэта, и Абай обращается к басням Крылова — «поэтической картине одной из сторон общества», «поэзии житейской мудрости». Басни Крылова Абай любил рассказывать детям. Крылов в казахских переводах становился предметом изучения и в ауле Абая и в медресе Кокпая, одного из учеников и друзей поэта. Еще В. Г. Белинский писал: об исключительной трудности перевода крыловских басен, их непереводимых на другие языки идиомов. Абай не стремился к дословному переводу басен, но прежде всего передавал идейную сущность басен, перерабатывая или вступительную или заключительную часть их, приспосабливая мо¬раль к миропониманию казахов-кочевников. Басня служит тем же целям, что и стихи и проза. Абай отлично сумел образы-аллегории басен Крылова сделать воплощением живых человеческих черт Басню «Осел» Абай целиком переложил применительно к быту и обстановке кочевников-казахов. Если у Крылова Осел, приняв звонок у себя на шее за орден, возгордился, забрался в огород и стал уничтожать и топтать овощи, пока его не прогнал и не избил хозяин, то у Абая Осел, идущий в голове каравана, возомнил себя уважаемым и почтенным потому, что был навьючен золотом. Когда он доставил золото, стал обыкновенным ослом, глупым вьючным животным — ишаком.
Абаем переведены Крылова басни: «Дуб и трость», «Крестьянин в беде», «Бедный богач», «Осел и соловей», «Орел и коршун», «Стрекоза и муравей», «Музыканты», «Пестрые овцы», «Ворона и лисица», «Осел», «Лягушка и вол», «Слон и Моська». В басне «Дуб и трость» диалоги Дуба с Тростинкой передают основной мотив — противопоставление гордости и бахвальства скромности и добродетели. Этот мотив общечеловечный.
«Дуб и Трость» в изложении Абая — одна из вариаций этого сюжета. И в творческом воплощении его у Абая заметно сказались особенности самого Абая как поэта-просветителя и философа. В речь горделивого Дуба Абай вводит многократные обращения к Аллаху. Абай заставляет Дуб в обращении к Трости назвать ее «грешником» и «беднягой» и в заключение еще раз упомянуть о боге — источнике жизни и смерти. Дуб выхвачен из грунта налетевшим шквалом. Трость, пригнувшаяся к земле, спасена.
Большинство из двенадцати заимствованных Абаем у Крылова басен восходят или к французской или к греческой басне и являются казахскими вариантами странствующих сюжетов. Таковы у Абая басни «Осел», «Ворона», «Лисица», «Стрекоза и Муравей» и др.
«Слон и Моська», «Музыканты» или «Пестрые овцы». Например, в басне «Слон и Моська» Абая привлек не отклик Крылова на журнальные отношения начала девятнадцатого века, о чем он едва ли мог знать, а близкая ему тема осмеяния чванливости и пустозвонства. Абай и в собственных стихах бичевал кичливых неучей и хвастунов-верхоглядов:
Не хвастай, коль не учен,
Будь скромностью наделен,
Зачем походить на тех,
Кого зовем; «Пустозвон»?
Перевод на казахский язык басен крылова
Басня — жанр дидактической поэзии (см.), короткая повествовательная форма, сюжетно законченная и подлежащая аллегорическому истолкованию как иллюстрация к известному житейскому или нравственному правилу. От притчи или аполога Б. отличается законченностью … Литературная энциклопедия
Басня — БАСНЯ небольшая сказочка нравоучительного характера, в которой действующие лица чаще животные, а также неодушевленные предметы, но нередко и люди. В басне отличают повествование и вывод из него, т. е. определенное положение (правило, совет,… … Словарь литературных терминов
БАСНЯ — БАСНЯ, короткий, нередко комический рассказ в стихах или прозе, с прямым моральным выводом, придающим рассказу аллегорический смысл. Действующими лицами обычно выступают животные, растения, вещи. Многие сюжеты восходят к Эзопу и индийскому… … Современная энциклопедия
БАСНЯ — короткий, нередко комический рассказ в стихах или прозе, с прямым моральным выводом, придающим рассказу аллегорический смысл. Действующими лицами обычно выступают животные, растения, вещи. Многие сюжеты восходят к Эзопу, к индийскому сборнику… … Большой Энциклопедический словарь
БАСНЯ — БАСНЯ, басни, род. мн. басен, жен. 1. Короткий аллегорический рассказ, обычно с нравоучительным заключением. Басни Крылова. Басни Демьяна Бедного. 2. Выдумка, вымысел, вранье (разг.). Ты мне басен не рассказывай, а говори, как дело было. ||… … Толковый словарь Ушакова
БАСНЯ — БАСНЯ, и, род. мн. сен, жен. 1. Краткое иносказательное нравоучительное стихотворение, рассказ. 2. обычно мн. Вымысел, выдумка. | уменьш. басенка, и, жен. (к 1 знач.). | прил. басенный, ая, ое (к 1 знач.). Толковый словарь Ожегова. С.И. Ожегов, Н … Толковый словарь Ожегова
басня — басня, род. мн. басен и устарелое баснь, род. мн. басней … Словарь трудностей произношения и ударения в современном русском языке
Басня — Басня ♦ Fable Выдуманная история, которую никто не собирается выдавать за подлинную; история, подлинность которой невозможно допустить; миф, побуждающий не верить, а размышлять или смеяться … Философский словарь Спонвиля
Басня — БАСНЯ, короткий, нередко комический рассказ в стихах или прозе, с прямым моральным выводом, придающим рассказу аллегорический смысл. Действующими лицами обычно выступают животные, растения, вещи. Многие сюжеты восходят к Эзопу и индийскому… … Иллюстрированный энциклопедический словарь